‘Victor, victorious’ staat met gouden letters op het bordeaux-rode linnen omslag van een met garen gebonden boekje. Het negenenzeventig pagina’s tellende werk is een liber amicorum; een boekje vol met persoonlijke aantekeningen van zijn beste vrienden. Leids hoogleraar en enigmatisch supernetwerker Victor Halberstadt mocht het op 16 juni 1989 in het Amstel Hotel in ontvangst nemen, ter gelegenheid van zijn vijftigste verjaardag. Onder zijn vrienden bevinden zich vooraanstaande politici, journalisten, economen en diplomaten. Ze zijn goed bekend met de vertrouwelijkheid waarmee Halberstadt al vele jaren opereert.

De media mijdt hij waar mogelijk. Interviews geeft hij in principe niet. Discretie is alles

Achter de schermen adviseert hij politieke kopstukken, industriëlen en de hoogste bestuurders van maatschappelijke instituten. Hij was van 1972 tot 2004 kroonlid van de Sociaal Economische Raad (SER), het gremium dat onafhankelijk advies geeft aan de regering en het parlement. Ook het Koningshuis staat hij met raad bij. Hij heeft invloed, tot in de hoogste echelons van de samenleving. En niet alleen in Nederland: als honorair secretaris-generaal van de Bilderbergconferenties gaf hij sinds 1981 leiding aan het zogenoemde Steering Committee, het gezelschap dat de gasten en onderwerpen van de veelbesproken ‘geheime’ bijeenkomsten kiest. De media mijdt hij waar mogelijk. Interviews geeft hij in principe niet. Discretie is alles. De inhoud van het vriendenboekje is dan ook niet bedoeld voor verdere verspreiding.

In het gesprek met NRC onthult Halberstadt dat hij de auctor intellectualis is van de ‘200 van Mertens’, door velen aangemerkt als een lijst die synoniem is voor de oncontroleerbare machtselite. Zelf hoort ‘de man met het meest waardevolle adressenboekje’ ook bij die elite. ‘Hij zit overal met zijn tentakels in,’ zegt voormalig VVD-Kamerlid Robin Linschoten.

De hoogleraar maakt alom indruk met zijn elegantie. Ook op de schrijver van het NRC-portret, die opmerkt dat de man geen visitekaartjes gebruikt: ‘Wil je Victor Halberstadts telefoonnummers weten, dan schrijft hij die nog ouderwets voor je op. Zwarte vulpen, wit correspondentiekaartje, de initialen “VH”. Drie nummers onder elkaar, even blazen, wapperen met het papiertje tot de inkt droog is. Quasi nonchalant: “Ik vertegenwoordig niemand, dus waarom heb ik die dingen nodig? Ik werk thuis en ben geen filiaalhouder.”’

Mensen die de massa’s mijden

‘De jaren zeventig maakten je tot de Victor die een household name werd, niet bij de massa’s, maar bij hen die de massa’s meden,’ schrijft Vrij Nederland-journalist Joop van Tijn in het vriendenboek. Van Tijn had Halberstadt in zijn jeugd op de zomerkampen van Haboniem leren kennen. ‘Mensen uit die categorie gaven je naam als een fiche aan elkaar door, om zichzelf en hun gesprekspartners duidelijk te maken dat zij erbij hoorden.’ En: ‘Iedere zondagmiddag belde je uren met Joop den Uyl, en er waren er die dat tot hun schade niet van je wilden aannemen. Maar niet alleen door die gesprekken met de toenmalige premier verwierf je een informatievoorsprong waardoor je langzaam ontsteeg aan je generatie. Verbaasd, soms misschien lichtelijk afgunstig, de stevigen nooit zonder een glimlach, zagen we je gaan, naar een niveau dat voor anderen niet was weggelegd.’

Het vriendenboekje bevat ook een in het Frans gestelde menukaart. Halberstadts familie en vrienden genieten op zijn vijftigste verjaardag onder meer van een Salade de foie gras en Asperges pochées aux deux caviars. De sommelier van restaurant La Rive heeft wijnen uit de meest gerenommeerde Franse wijnstreken gekozen om de maaltijd te vervolmaken.

De ingrediënten van het liber amicorum bestaan vooral uit bespiegelingen en herinneringen. Naast Joop van Tijn zijn NRC-journalist Harry van Wijnen, Vrij Nederland-journalist Rinus Ferdinandusse en de Amsterdamse advocaat Gabbe Scheltema contribuanten. Biografische details zijn er volop. Over de kleuter Victor die in de oorlog in Limburg zat ondergedoken, hoe de jonge Halberstadt na het behalen van zijn HBS-diploma naar New York ging en daar kortstondig furore maakte op Wall Street als junior-koffiehandelaar voor het Argentijnse handelshuis Bunge & Born. En dat hij als student economie op de Amstel roeiles kreeg van de latere PvdA-politicus Ed van Thijn.

Ook de Indiase diplomaat Shankar Bajpai levert een bijdrage. Hij schrijft over ‘long talks on the state of the world’ die Halberstadt veelvuldig heeft, ‘even with those who run it, utterly serious but always with the salt of irony and irreverence. He arrives in Beijing laden with bottles of Krug, and in Washington laden with more stories about what’s going on than we who are there had heard.’

Hoogleraar economie Bob Haveman: ‘This man does not suffer fools lightly, and who among us is not at one time or another a fool. How else can one explain this insatiable desire to rub shoulders with the world’s “greats”, whether at the Bohemian Grove or with the Bilderberg group.’

Een verzameling uiterst aantrekkelijke prima donna’s

De in Leiden gepromoveerde econoom, voormalig staatssecretaris, diplomaat en oud-KLM-topman Ernst H. van der Beugel is behalve partijgenoot (PvdA) ook Halberstadts bestuurlijke voorganger bij de Bilderbergconferenties. Nadat prins Bernhard de eerste bijeenkomst in 1954 in het Oosterbeekse Bilderberg Hotel initieerde, wordt de conferentie jaarlijks gehouden. De driedaagse bijeenkomsten worden in luxe resorts aan beide zijden van de Atlantische Oceaan georganiseerd. Vooraanstaande politici, topmensen uit het bedrijfsleven en wetenschap gaan er met de grootst mogelijke discretie over de belangrijkste mondiale thema’s in gesprek. Sommige journalisten zijn welkom, maar alleen onder voorwaarde van strenge geheimhouding. ‘Als de Bilderberg-groep niet de een of andere samenzwering is, dan toch in ieder geval een uitstekende imitatie daarvan,’ schreef journalist C. Gordon Tether in 1975 in zijn column in de Financial Times.

‘Omstreeks 1980 – Bilderberg bestond toen al meer dan 25 jaar – besloot de “inner circle”, dat de tijd gekomen was om Bilderberg te verjongen en de zeggenschap over te dragen aan een generatie die als opvolger kon worden beschouwd van het “establishment” van de vijftiger en zestiger jaren,’ schrijft Van der Beugel. ‘Bij die verjonging was de keuze van de Honorary Secretary General van cruciaal belang. De keuze viel op Victor en dat is niet niks.’ Halberstadt vervulde deze functie bij het exclusieve forum van 1980 tot 2000. Het Steering Committee, waar Halberstadt leiding aan gaf, bestaat volgens Van der Beugel uit een ‘verzameling uiterst aantrekkelijke prima donna’s’.

‘Er logeerde in dat hotel ook een Kwatta koning of zoiets. Die werd door Victor naar de achterkant van het hotel verplaatst, met hofhouding en al’

Van der Beugel is net als de andere vrienden vol lof over de jarige, maar permitteert zich een kritisch knipoogje: ‘Uit het hier voorafgaande zou de onschuldige lezer de indruk kunnen krijgen, dat Victor als eerste niet-Rooms-Katholiek in aanmerking komt voor heiligverklaring. Niets is minder waar. De “défauts de ses qualités” zijn levensgroot aanwezig. “He likes to brag” en dat is nog iets anders dan opscheppen. Hij geeft de indruk dat hij tussen lange gesprekken op Huis ten Bosch en Soestdijk net even tijd heeft. Of dat Lubbers voortdurend in paniek raakt omdat Victor nog niet aan de telefoon is geweest. Of dat hij voor het ontbijt aan Soares heeft verteld hoe het nu verder in Portugal moet.’

‘Your friends should not necessarily be modest,’ schrijft de Israëlische diplomaat Shimshon Arad in het vriendenboek. ‘Modesty, as Ken Galbraith observed, is an overrated virtue. Victor fitted perfectly into the prerequisites of friendship, trust and the pursuit of limited modesty.’

Ook de hoofdstedelijke onroerendgoedhandelaar Maup Caransa doet een duit in het zakje. ‘Het meest respecteer ik in hem dat hij niet praat over dingen die hij weet.’ Een anekdote mag niet ontbreken: ‘Voor mijn verjaardag werd een bijzonder feest gegeven. Victor is daarvoor naar Parijs gegaan, naar het Plaza Athénée. Ze dachten eerst dat hij een of andere travel-agent was, zagen hem niet staan, totdat hij z’n kaartje met professor erop liet zien. Toen veranderde alles. Er logeerde in dat hotel ook de een of andere koning, een Kwatta koning of zoiets. Die werd door Victor naar de achterkant van het hotel verplaatst, met hofhouding en al.’

Politicus Ed van Thijn doet een poging zijn goede vriend terug te brengen tot diens essentie: ‘Hij wil dat er naar hem geluisterd wordt en dat hij serieus genomen wordt, dat is geloof ik de kern van de zaak.’

‘Twee ijdele kwasten onder elkaar’

Journalist Harry van Wijnen, de initiatiefnemer van het vriendenboekje, is bereid dertig jaar later meer over Halberstadt te vertellen.

– Hoe lang bent u beiden al bevriend?

‘Al meer dan vijftig jaar. Ik ken hem uit de tijd dat hij een column had in het Algemeen Handelsblad [het huidige NRC – red.]. We leerden elkaar toen kennen bij het Vara-televisieprogramma Achter het nieuws, waar we allebei aan meewerkten. Hij werd daar voor uitgenodigd vanwege zijn column in het Handelsblad.’

– Uw vriend wordt wel omschreven als een supernetwerker die vrijwel iedere leider op aarde wel eens de hand heeft geschud of persoonlijk kent.

‘Hij heeft zich op het standpunt gesteld: ik ben effectiever als ik buiten de publiciteit blijf’

‘Dat zou ik denken!’

– Hij wordt ook wel als icoon van de verborgen macht geduid. Snapt u waarom?

‘Natuurlijk, dat heeft te maken met het fenomeen van de Bilderbergconferenties, die heel lang geheim zijn geweest. Daar mocht niet eens een persconferentie worden gehouden.

Ernst van der Beugel was een van de mensen die in die periode bij Bilderberg de touwtjes in handen hadden. Later werd Victor als honorair secretaris-generaal de leidende persoon in het steering committee. Zij stonden in de reuk van geheimhouding. Wat op zich juist was, want ze deden immers niet aan openbaarheid. Als je heel lang in zo’n sfeer zit, word je vanzelf een raadselachtige figuur. Hij ontliep ook altijd interviews.’

– Dat maakt dat hij nog geheimzinniger wordt. Voer voor verhalen.

‘Leg de nadruk maar op karakter. Want er zijn in dezelfde sfeer als waarin hij verkeert soortgenoten te vinden die niet raadselachtig zijn. Die het helemaal niet erg vinden om naar buiten te treden, om niet te zeggen: met zichzelf te pronken. Victor is het tegendeel daarvan. Hij is niet de geboren verzwijger, maar hij heeft zich op het standpunt gesteld: ik ben effectiever als ik buiten de publiciteit blijf. En dat heeft hij volgens mij – ik speculeer, want heb dat nooit met hem besproken – van Ernst van der Beugel geleerd, dat was zijn godfather. En van Henry Kissinger. Van der Beugel en Kissinger waren twee handen op één buik; vrienden. Van hen heeft Victor het volgens mij afgekeken.’

– Was u als journalist soms niet liever geen vriend, zodat u uw handen vrij zou hebben om over hem te schrijven?

‘Dat doe je niet bij vrienden, dat is het punt. Dat is een eigenaardige dualiteit die je dan hebt. De enige manier om je tegen die verleiding te beschermen, is dat je je niet interesseert voor een aantal facetten van iemands publieke leven. Dat is inherent aan vriendschap. Ik heb hem nooit gevraagd: “Hoe ga je nu eigenlijk met Kissinger om?” Ik wilde evenmin weten hoe hij met het Koninklijk Huis omging. Ik mocht ooit kortstondig in het archief van prins Bernhard grasduinen. Ik mocht toen in de “gele kamer” op paleis Soestdijk door zijn dossiers heen. Ik heb daar nooit met Victor over gesproken. Ik had de eigenaardige behoefte niet in elkaars vaarwater te willen komen. Niet alleen om niet op elkaars tenen te gaan staan, maar ook niet om te laten zien: wat jij weet, weet ik ook.’

– Maar u bent een nieuwsgierige journalist. Als het over Kissinger ging, zult u toch wel eens hebben gedacht: ‘Wat zou die vriend van mij allemaal weten?’

Van Wijnen lacht. ‘Natuurlijk wel, maar niettemin… Ik weet wel dat hij regelmatig met Kissinger belde. Nog steeds, denk ik. Maar ik heb nooit geweten hoe hij dat deed. Als je iemands gevoeligheid respecteert en diens ijdelheid in het bijzonder, gedraag je je anders. Als het om Van der Beugel was gegaan, had ik hem naar Kissinger gevraagd. En dan had Van der Beugel mij dat verteld. Die was zeer mededeelzaam. Maar juist omdat Victor Halberstadt de cirkel van zijn sociale relaties altijd zo klein mogelijk probeerde te houden en ik nooit de neiging had in die cirkel te komen, heb ik hem nooit de voor de hand liggende vragen gesteld.’

– Heeft u wel eens kritiek geuit op geslotenheid van de Bilderbergconferenties?

‘Nee. Zo'n vriendschap heb ik nooit met hem gehad. Juist die sferen van Kissinger en Washington heb ik wat hem betreft ontlopen. In de jaren tachtig ben ik drie maanden in Washington geweest. Daar heb ik nooit een woord met Victor over gewisseld. Hij hoefde er ook geen deuren voor me te openen, dat deed ik zelf wel. Twee ijdele kwasten onder elkaar kunnen makkelijk in botsing komen. Daar ben ik altijd met een grote boog omheen gelopen.’

– Dicht u Halberstadt macht toe?

‘Nee, omdat ik donders goed weet wat het verschil is tussen macht en invloed. Rutte kan zich als premier van iemand ontdoen. Hij heeft macht, punt uit. Dat zou Halberstadt nooit voor elkaar kunnen krijgen. Invloed heeft hij wel. Buitengewoon veel invloed zelfs. Hij kent duizend mensen en dat zijn de duizend belangrijkste mensen die er op aarde rondlopen. En die kan hij bellen. Ik weet niet hoe het gaat en wat hij vertelt, maar zo iemand die iedereen kent en door iedereen gekend wordt, heeft natuurlijk vreselijk veel invloed. Maar macht? Nee, dat niet.’

– Is een dergelijke geslotenheid – rondom Bilderberg, en van Halberstadt persoonlijk – nog gepast in deze tijd? Vind u niet dat deze invloedssferen opener moeten zijn?

‘Daar zeg ik volmondig ja op, maar dan moet je wel eerst vaststellen dat er iets van substantie is. Er is onderzoek gedaan naar de resultaten van de beraadslagingen op Bilderberg, daar bleek niet zoveel van. Met een aantal deelnemers aan de conferentie, die zelf uit de journalistiek afkomstig waren, heb ik het er wel over gehad; met Boebie Brugsma bijvoorbeeld. “Ik zou niet weten wat ik moest opschrijven over wat daar gebeurt,” zei hij. “Het is net een vlooiendoos.” Brugsma is er twee keer geweest, die wilde niet eens een derde keer gaan.

Ja, iedereen wil transparant zijn. Iedereen zegt dat hij transparant is. Maar hé, wat dan als je ontdekt dat ze toch in achterkamertjes van alles voorbereiden. Wat is transparantie waard als je niet bij de besluitvorming zelf aanwezig kunt zijn?’

– Het gaat toch niet alleen om wat er uitkomt? Het gaat ook om hoe het wordt georganiseerd. Davos is open, Bilderberg niet.

‘Wie je daar eenmaal had ontmoet, was niet per se je vriend voor het leven, maar je had voortaan altijd toegang’

‘Gooi het open, maar dan ontstaat er elders, achter een bergkam waar je niet overheen kunt kijken, weer een nieuw soort beslotenheid.’

– Er blijft behoefte aan zulke bijeenkomsten?

Het is een fenomeen van lieden die elkaar tegenkomen en elkaar daarna niet meer loslaten. Helmut Schmidt zei daarover dat het zo aardig was dat je, als je op Bilderberg was geweest, al die mensen elke keer weer kon vragen naar hun mening of wat dan ook. Want wie je daar eenmaal had ontmoet, was niet per se je vriend voor het leven, maar je had er voortaan altijd toegang toe.’

– Bilderberg is vooral een netwerk?

‘Ja.’

– Zulke netwerken zijn toch heel belangrijk?

‘Het is moeilijk meetbaar, maar ja, daar gaat het om.’

– Hoe zal Victor Halberstadt volgens u  de geschiedenisboekjes in gaan?

Van Wijnen lacht weer. ‘Ik heb hem slechts één keer echt aan het werk gezien, toen hij samen met Cees de Galan kabinetsinformateur was, ergens begin jaren tachtig. Dan zie je hoe het werkt als iemand van buiten komt en in een stilstaande vijver – in dit geval het Binnenhof – vastgelopen verhoudingen op gang brengt. Dan zie je hoe makkelijk het is als iemand de telefoon kan grijpen en iedereen bij zich kan roepen. In Den Haag heeft hij immense invloed doordat hij onder meer 25 jaar kroonlid van de SER is geweest, doordat hij hoogleraar openbare financiën is geweest, doordat hij tot de kleine kring van mensen behoort die de rijksbegroting eerder te zien krijgen en de minister van Financiën over facetten van die begroting advies geven. Omdat mensen op die plekken altijd zijn mening hebben gezocht. Dat is eigen aan mensen met grote invloed.’

– Zo gaat hij de annalen in, als een man met grote invloed?

‘Jazeker. Met blijvende invloed. Hij doet het al zo lang. Ik heb hem langzaam zien opkomen. Vanaf een klein kletstafeltje bij Achter het nieuws tot adviseur van Joop den Uyl. Op een zeker moment oversteeg hij zijn eigen partij, de PvdA, en werd hij door alle politieke richtingen gevraagd. Vanaf dat moment was hij de adviseur in het kwadraat. Ik weet dat hij dat in het buitenland ook voor diverse regeringen is geweest. Hoe hij dat netwerk heeft opgebouwd, weet ik niet. Ik hoor af en toe dit en dat, dan was hij weer hier, dan weer daar; hij was overal. Dat hoort bij mensen die zo’n netwerk opbouwen.’

– Dat maakt hem toch geheimzinnig?

‘Ja, dat is nu eenmaal eigen aan werk van mensen die een gangenstelsel onder de grond organiseren waar het daglicht niet kan komen.’

– Moet er niet iemand een konijnenhol graven om licht te schijnen in dat gangenstelsel?

‘Nee, hij heeft zich voorgenomen dat daglicht niet al te veel op te zoeken. Dat past bij die raadselachtige wijze van opereren.’

– U heeft ook een bijdrage geleverd aan het liber amicorum.

‘Ja, over zijn Limburgse oorlogsjaren. Ik heb een historische reconstructie gemaakt. Hij is op meerdere adressen ondergedoken geweest. Er waren mensen die tot verraad geneigd waren en mensen die uitsluitend verraad probeerden te voorkomen. Een Limburgs landschap vol interessante verschijnselen van zwart en wit, van goed en fout. Hoe dat persoonlijk voor hem heeft uitgewerkt, is moeilijk na te gaan. Hij praat er niet over.’

– Waar sprak u in die vijftig jaar dat u Halberstadt kent eigenlijk wél over?

‘Van die vijftig jaar hebben we het zeker dertig jaar gehad over de politieke actualiteit. Dat vloeide voort uit die relatie die we hadden bij Achter het nieuws. De laatste twintig jaar hebben we niet zoveel contact meer, dat beperkt zich tot verjaardagen. De laatste twintig jaar is hij juist in zijn internationale netwerk opgegaan en ben ik in mijn parochiale Nederlandse dorpsheid achtergebleven.’